“En het is bijna niet te geloven: onze dromen zijn werkelijk in vervulling gegaan.
Terwijl onze mensen werden vermoord, zijn wij gespaard gebleven: wij werden niet doodgeslagen, niet vermoord, niet uitgeroeid, niet vergast. Wij hebben overleefd, zonder het verdiend te hebben. We hebben het alleen aan het toeval te danken. Wij zijn om onbegrijpelijke redenen uitverkoren kinderen van de verschrikking. We zijn getekenden, en we zullen het blijven tot het eind onzer dagen. Ben je je daarvan bewust, weet je dat? – Ja, zei ik, daarvan ben ik mij bewust”.

Dit is één van de emotievolle zinsneden uit het boek van Marcel Reich-Ranicki, Mijn leven. Een leven wat zich hoofdzakelijk afspeelt in het Duitsland van voor en na de tweede wereldoorlog.
Afgezet tegen dat dramatische decor, ontstaat een autobiografie met een emotionele lading, die ons onze eigen emoties doet herkennen: onze worsteling met ons eigen zijn, onze worsteling met ons jood zijn en de zingeving aan ons leven.
Marcel Reich-Ranicki (MRR) werd in 1920 uit joodse ouders geboren, in Wloclawek (Polen). Op negenjarige leeftijd verhuisde hij naar Berlijn, naar Duitsland, naar het land van de cultuur zoals dat toen werd beleefd. Hij ging daar naar school, volgde het gymnasium, dronk met volle teugen de Duitse cultuur in, raakte op jonge leeftijd al zeer belezen en vatte een diepe liefde op voor de literatuur.
Hij had, in die tijd weinig met het jodendom, hij heeft de barmitswa over zich heen laten komen, maar kon weinig begrip opbrengen voor de joodse mitswot. Maar, voor de nieuwe machthebbers, Hitler en zijn trawanten, gold dat verschil niet. Joden werden om hun jood zijn vervolgd, ook MRR. Hij heeft de gifbeker ten volle leeg gedronken. Na de schimpscheuten op school in 1934 en 1935 werd het klimaat allengs repressiever, -we weten het allemaal-, en in 1938 werd hij verbannen naar zijn geboorteland Polen en beleefde daar, in al zijn aspecten, de barbarij in het Ghetto van Warschau, tot en met het letterlijk getuige zijn van het wegvoeren van zijn ouders naar de gaskamers. Op 3 februari 1943, nadat hij bijna iedereen had zien wegvoeren, slaagde hij erin (met inmiddels zijn vrouw Tosia) het ghetto te ontvluchten en tot het eind van de oorlog onder te duiken bij een merkwaardige Poolse familie op het platteland in de buurt van Warschau. Goede Polen, die handelden, in zijn met allang tot cliché gestolde eigen woorden, uit medelijden, goedheid en menselijkheid.
Het is voor velen van ons een bekend verhaal en toch heb ik het afschuwelijke verhaal van de jeugd van MRR nodig om het te kunnen afzetten tegen zijn verdere leven. Een leven dat, na een kort intermezzo in Poolse overheidsdienst en een Poolse gevangenis!!!!, zich hoofdzakelijk heeft afgespeeld op Duitse bodem en gekweld door de vraag waarom mochten wij overleven.
En toch MRR ontwikkelde zich tot èèn van de grootste en misschien wel de grootste literatuurcriticus van het naoorlogse Duitsland. Buitengewoon boeiend verhaalt hij van zijn vele ontmoetingen met de belangrijkste Duitse auteurs en kunstenaars (Brecht, Böll, Lenz, Grass, Bachmann, Sachs, Canetti, Adorno, Mann, Menhuhin, Frisch, e.v.a), van zijn werkzaamheden bij die Zeit en die Frankfürter Allgemeine, van zijn vele boeken en publikaties. Maar hij confronteert ons ook met ongewenste ontmoetingen, met een gevoel buiten gesloten te worden, met de beruchte strijd van Duitse historici in de tachtiger jaren van de vorige eeuw over de al dan niet bestaande schuld van de Duitsers aan de holocaust. Hij heeft erg geleden onder dat fatale debat, ook omdat zijn baas Joachim Fest, waaraan hij veel te danken heeft, in dit debat tenslotte niet geheel zuiver op de graat blijkt te zijn.
En wij vragen naar het waarom. Hoe heeft een indringend slachtoffer van de barbarij van Hitler Duitsland, zijn beste krachten kunnen geven aan het naoorlogse Duitsland. Zelf geeft hij op een aantal manieren antwoord. Één belangrijk antwoord is zijn liefde voor de Duitse cultuur i.h.a. en de literatuur i.h.b., waarin ook vele joden een prominente rol hebben gespeeld. Het was voor hem ook een thuiskomen, in de wereld van zijn jeugd, die ook werd getekend door diezelfde liefde. Door het vele wat hij aan goede culturele uitingen tot zich nam, kon hij heenkijken over de duisterste periode van de Duitse geschiedenis, waarvan hijzelf zo uitdrukkelijk slachtoffer was. En ook zegt hij ergens: “maar echt haten, laat staan lange tijd haten – nee, dat heb ik nooit gekund”
Zo ontstaat het beeld van een Joodse Duitser die op de toppen van zijn kunnen prestaties heeft geleverd, tegen alle kwade kansen in. Een prestatiedrang, die meer dan hij misschien zelf wil erkennen, moet worden verklaard uit zijn jood zijn en de rol die de vervolging in zijn leven heeft gespeeld. Wij herkennen de schreeuw om liefde, erkenning en waardering van mensen die dood werden verklaard en niet mochten zijn.
Daarmee ervaar ik MRR als een typisch voorbeeld van de grote kloof die is ontstaan tussen Jodendom en jood-zijn (Leibowitz, Hakol, no 5). Hoewel hij weinig opheeft met het jodendom (de aanvaarding van de hemelse heerschappij van de Thora), is hij door ervaringen getekend, door zijn visies, zijn uitlatingen, zijn ethiek, zijn emoties, zijn kunstenaarschap, een groot zoon van het joodse volk.