Herinneringen aan de herbouw van de synagoge
Posted by isaac on June 14 2024 16:45:31
Herinneringen aan de herbouw van de Synagoge
7 februari 1985-20 september 1992
“Ja, de meeste zachtmoedige joden zijn verdwenen. Ja, de jood zit nu stevig in de zaken van de wereld. Ja, we zullen de ander blijven, onze eigen kijk op de dingen vasthouden. Ja, we zijn een volk, goed in staat zowel onze afzonderlijke landen als Israël lief te hebben. Ja, op een dag zal er vrede zijn. Ja, we zullen ons volk vernieuwen. Ja, we moeten bloemen planten, zaailingen opkweken, jonge bomen verzorgen, oude aarde bemesten, nieuwe aarde aanbrengen -een tuin van nieuwe dromen om voort te brengen, om toe te voegen aan oude verbonden en Messiaanse hoop en om te geven aan onszelf en aan onze geschonden en geliefde wereld.” (Uit Omzwervingen van Chaim Potok)
Met dit citaat eindigde ik mijn rede bij de opening van de herbouwde Bredase Synagoge op 20 september 1992. Het was druk heel druk, de Synagoge puilde uit onder de belangstelling van velen, waaronder ambassadeur Bawly, burgemeester Nijpels, bisschop Ernst, rabbijn Jacobs, rabbijn Heintz, bestuurderen en zo vele anderen. En wat hadden we gezwoegd om op tijd klaar te komen, te bouwen, in te kopen, in te richten, uit te nodigen, schoon te maken en te bemiddelen als de spanningen tussen mensen wat al te hoog opliepen. Maar tenslotte, het was een prachtige gebeurtenis, de bekroning op het werk van velen, de apotheose van een tijdperk dat voor mij zijn startpunt had op 7 februari 1985, toen de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda “de Oranjeboom” (niet geheel toevallig is Jan Bader lid van deze eerbiedwaardige kring) een brief schreef aan het College van Burgemeester en Wethouders van Breda. Ik citeer een gedeelte:
“Zeer geacht college,
In het dagblad De Stem van 16 oktober 1984 mochten wij vernemen, dat in het kader van de woningbouw twee voor Breda historisch interessante objecten zullen moeten verdwijnen, nl. de molen aan het Van Coothplein en de Synagoge in de Schoolstraat. Beide gebouwen komen (nog) niet voor op de rijksmonumentenlijst en de ontwerp-gemeentelijke monumentenlijst. Toch willen wij voor het behoud ervan graag een lans breken. “
Het bestuur heeft direct op dit schrijven gereageerd en de “Oranjeboom” gecomplimenteerd met dit initiatief en schreef als vervolg op 26 maart 1985 aan B en W:
“s Nachts komt die steeg, brok onverteerd verleden
langzaam mijn dromentrechter ingegleden
maar als ik luisteren wil naar torenklokken
hoor ik mijn eigen stem: van hier vertrokken”
(Uit: zij lieten hun sporen achter, Dr. Jaap Meijer)
“Zeer geacht college,
Onder verwijzing naar het schrijven van “De Oranjeboom” delen wij U mede, dat wij graag op de hoogte willen worden gesteld van de ontwikkelingen met betrekking tot de vroegere Synagoge van de N.I.G. Breda, Schoolstraat 16, hier ter stede.
U zult begrijpen, dat er bij ons emotionele motieven bestaan om ons bijzonder te interesseren voor dit historische stukje grond en de daar aanwezige bebouwing, hoe geschonden ook.
Graag willen wij met U overleggen hoe de nagedachtenis van hen, die mede gestalte hebben gegeven aan het Breda van nu, maar om tragische redenen niet meer zijn, het beste kan worden geëerd.
Wij als natuurlijke erfgenamen van de vertrokkenen, voelen het als een plicht de laatste resten niet onzichtbaar te laten verdwijnen”.
Op dat moment was het college van B en W nog niet van zins in uitgebreide zin met ons mee te gaan. Hun gedachten gingen uit naar een plaquette aan te brengen aan de in de Schoolstraat geplande nieuwbouw, een flatgebouw in drie lagen met ateliers. Een gift van f. 4000, was hiervoor beschikbaar (brief van 13 mei 1985 van B en W).
Het tij keerde toen oktober 1985 bleek dat de geplande nieuwbouw niet door kon gaan omdat de Stichtingskosten te hoog waren. En het college schreef toen:
“In deze nieuwe uitgangspunten zal het feit, dat op deze plek een Synagoge heeft gestaan, tot uitdrukking moeten komen, hetgeen nog niet inhoudt, dat overgegaan zal worden tot opknappen van wat resteert van de Synagoge of tot complete wederopbouw”.
Maar toch, de Gemeente begon actief met ons mee te denken in hoeverre het mogelijk zou zijn op de historische plek van de oude Synagoge een nieuwe Synagogale ruimte te vestigen, waarbij niets bij voorbaat werd uitgesloten. Een en ander resulteerde in een nieuw woningbouw plan van de Gemeente d.d. 8 juli 1986, waarin een Synagoge ruimte was opgenomen. Boven de Synagoge waren woningen gepland en de kostenraming voor de Synagoge was f. 142.900. Op de vraag van de Gemeente of wij ons in dit bouwplan konden vinden reageerden wij positief en wij schreven op 20 juli 1986:
“En als het dan mogelijk kan zijn, dat de huidige Bredase Joodse Gemeenschap, als erfgenamen van de vertrokkenen, hun culturele en religieuze identiteit kunnen continueren op diezelfde historische plek, dan beschouwen wij dit als een goed monument ter nagedachtenis, omdat het getuigt van onze wil door te gaan, hoe geschonden ook, op die schier eindeloze weg, die ons door onze voorouders werd gewezen”.
In die tijd werd ook de organisatie opgebouwd om ons bij te staan om de plannen te realiseren. Jan Bader vervulde hierin een sleutelrol. Op 23 februari 1986 inviteerde hij een aantal mensen voor een vergadering in de Dr. Van Mierlostraat 14 (onze oude sjoel) op 6 maart. Dat was de voorloper van de Stichting Herbouw Synagoge Breda (SHS
. Onder de geïnviteerden de namen van Jan van der Meiden en Frans Oudejans. Op 11 november van dat jaar vond de eerste vergadering plaats van de Stichting in oprichting en op 30 december werd de Stichtingsakte gepasseerd ten kantore van notaris Schonck in aanwezigheid van de Heren Grunfeld, deBoks en Bader. Naast hen bestond het Stichtingsbestuur toen uit de Heren Oudejans, Prijs en van der Meiden. Al zeer snel na de oprichting (12 januari, 1987) trad de Heer Jan Geerards, gemeentesecretaris van Prinsenbeek tot het bestuur toe en in een iets later stadium de Heer Merckx, oud burgemeester van Breda..
Ondertussen had de planontwikkeling niet stilgestaan. De Gemeente stelde zich positief op en dacht echt met ons mee. Een aangepast plan begroot de kosten voor de Synagoge op f.230.750. Ik herinner mij een buitengewoon prettig gesprek over dit plan, met voorwaarden voor huur c.q. koop, met de wethouders Welschen (de huidige burgemeester van Eindhoven) en Hofstee en hun ambtenaren op 2 december 1986..
We naderen nu het tijdperk, waarin de Joodse Gemeente een wat meer distante positie gaat innemen en de SHSB naar voren treedt en zich volgens zijn statuten ten doel stelt: “ het verwerven van de financiële middelen en het nemen van de daartoe gewenste initiatieven om de herbouw van de Synagoge te Breda, ten behoeve van de Nederlands Israëlitische Gemeente Breda en tevens als monument ter herinnering aan de omgekomen joodse burgers van Breda, te realiseren en heringebruikname en beheer van deze Synagoge door de Nederlands Israëlitische Gemeente Breda mogelijk te maken”. Natuurlijk bleef de Joodse Gemeente sterk bij de ontwikkelingen betrokken, zeker ook middels onze voormalige en onvolprezen secretaris, Frans Grnfeld, onze vertegenwoordiger in het Stichtingsbestuur. Nog enige tijd werd doorgewerkt aan het plan, waarin de Synagoge was opgenomen in een woningbouw project van de Gemeente Breda. Ik herinner mij dat er scherp, maar met veel begrip voor elkaars standpunten, werd gediscussieerd met een delegatie van het Gemeente bestuur (wethouders Rattink en Hofstee, 2 oktober 1987) omtrent huurbedragen en boetebedingen als we er onverhoopt niet in zouden slagen de nodige fondsen te verwerven..
En toen ineens keerde het tij opnieuw. Op 3 juni 1988 bleek dat de Gemeente ook dit bouwplan geheel liet varen. En wat dit betreft mogen we spreken van een geschiedenis van getorpedeerde bouwplannen. Hoe het zij, de nieuwe situatie gaf de Stichting en ons de mogelijkheid te denken aan herbouw c.q. restauratie van de vroegere Synagoge. Het leidde op 16 september 1988 tot een opdracht van de SHSB aan het bureau van Ir. Frits Haverman (de vroegere stadsarchitect). Frits Haverman hebben we leren kennen als een aimabele man die met liefde en identificatie vele jaren aan het Synagoge project heeft gewerkt. Op 30 november 1988 leverde hij zijn werkstuk af, waarin opgenomen tekeningen en een kostenraming van f. 1.275.000. Dit plan, met de nodige versoberingen, heeft tenslotte de eindstreep gehaald en staat nu in realiteit te pronken als ons beth hakenesset (huis van samenkomst) in de Schoolstraat. Maar voor het zover was is er nog heel veel water door de Jordaan gevloeid. Wat heeft de SHSB moeten zwoegen om de ongeveer 1,3 miljoen gulden bij elkaar te krijgen.” Social evenings”, benefiet bijeenkomsten, concerten, tentoonstellingen, collectes, bedel reizen en bedel brieven vormden het creatieve pallet op weg naar het doel. En zonder iemand te kort te doen, werk van onschatbare betekenis is in die periode gedaan door Jan Geerards en Philip Prijs (zichrono lewracha). Zij noemden zichzelf met recht de schooiers. Hun voortvarendheid, doorzettingsvermogen en onverbiddelijkheid waren tegelijk hun kracht en hun zwakte. Het laatste leidde tot vervreemding, animositeit en ruzies, die hun schaduwen werpen tot in de huidige tijd. Vele organisaties, bedrijven, kerken en privé-personen hebben hun liefdevolle bijdragen aan onze Sjoel gegeven. Twee giften wil ik in het bijzonder noemen: een gift van 25 gulden van Pietro de Jong op 26 juli 1986, n.a.v. een stukje in de STEM, toen nog helemaal niet duidelijk was of en hoe de Synagoge zou worden gerealiseerd. Hij zal bij mij altijd geboekstaafd blijven als: de eerste gever. De andere gift is de bijdrage van de Gemeente Breda. Door naast
f.406.000 ook nog de grond om niet af te staan heeft de Gemeente op zeer aanzienlijke wijze bijgedragen aan de realisatie. Het aarzelende begin in de vorm van een plaquette heeft wel een zeer ruimhartig einde gekregen.
Tenslotte verstrekte de SHSB eind augustus 1991 opdracht aan aannemer de Winter tot herbouw van de Synagoge. Het was roerend om te zien hoe op een winderige en kille oktoberdag, 17 oktober om precies te zijn, rabbijn Jacobs en burgemeester Nijpels gezamenlijk de troffel hanteerden om de eerste steen in te metselen..
Dit overzicht zou niet volledig zijn als ook niet genoemd zou worden de oprichting van de Stichting Beheer en Exploitatie Synagoge Breda (SBeES op 31 juli 1991. Deze Stichting werd opgericht om belasting technische redenen, hierdoor kon een aanzienlijk bedrag aan BTW worden bespaard. In de gekozen constructie, die 10 jaar (we zijn dus op de helft) dient te worden gehandhaafd, fungeert de SBeESB als eigenaar, de SHSB als huurder van de Synagoge en heeft de NIG het recht van vruchtgebruik op de huurovereenkomst.
En zo naderen we het einde van deze herinneringen, het moment waarop ik de sleutel van de herbouwde Synagoge kreeg overhandigd door Annie den Hamer-Schippers, de toenmalige voorzitter van de SHSB. Annie den Hamer, die in een moeilijke tijd, met veel geduld en toewijding, leiding heeft gegeven aan de laatste fase van de realisatie. Na haar roerende toespraak in de Arent, aanvaardde ik de sleutel met o.a. de volgende woorden:.
“Er is sprake van een klein wonder dat het mogelijk is gebleken, in de bijna vergeten mediene, na de grote ramp, een Synagoge te herbouwen, die huisvesting gaat bieden aan de kleine Joodse Gemeenschap in deze mooie stad.
Wat zijn de kansen voor het jodendom? Wat zijn de kansen voor het Nederlandse jodendom? Wat zijn de kansen voor het jodendom in de mediene, in Breda, een stip op de landkaart van de wereldgeschiedenis van het jodendom. Een geschiedenis, die is gegaan van Jerusalem naar Babylon, van Toledo naar Amsterdam, van Wilna naar Krakau, van Praag naar New York en van Baltimore weer naar Jerusalem. Een wereldgeschiedenis, getekend door fantastische hoogtepunten en door diepe dalen van bloed, zweet en tranen.
Velen van ons (ik citeer) voelen de angstaanjagende echo’s uit het verleden, ze voelen de vermoeidheid van een moegebeukt volk, ze extrapoleren de scherven van het verleden naar een zinloze toekomst, die ook vol scherven zal zijn..
Is er ruimte voor een andere visie? Ja die is er wel, anders zouden wij hier vandaag niet staan, met zovelen, joden en niet joden, om inhoud te geven aan de optimistische visie dat er mogelijkheden zijn om verder te gaan, de fakkel die ons door onze voorouders werd gegeven, door te geven: inhoud te geven aan joodse waarden, joodse identiteit, en joodse religie. Ook op deze kleine stip op aarde in de joodse wereldgeschiedenis. Klein? Wat klein? Groot door de ontroerende inzet van zovelen, in het bijzonder van onze niet joodse vrienden, die de bouw van ons nieuwe huis mogelijk hebben gemaakt. Wat is er gewerkt, wat is er gezwoegd, wat is er geruzied voor het goede doel. De Stichting Herbouw Synagoge Breda, de architect, de Gemeente Breda, de aannemer, de bouwers, de vele gulle gevers, zij allen hebben een monument van tolerantie opgericht in een gebroken wereld. Zij openen ons daarmee een vergezicht op een toekomstige wereld van vrijheid, tolerantie en vrede, waarvan onze voorouders hebben gedroomd”..
Evenals de Synagoge, vieren deze woorden nu hun eerste lustrum en zij hebben niets van hun actualiteit verloren. Moge onze Gemeenschap in deze geest in onze mooie Synagoge nog vele lustra, het Joodse leven, leven.