Enige tijd geleden overleed Yeshajahu Leibowitz. Hij werd wel genoemd “het geweten van Israël, en dit is ook de titel van een boek dat zijn naam draagt. Leibowitz komt uit zijn werken naar voren als een zeer scherpzinnig en controversieel denker. Hij studeerde filosofie, scheikunde en medische wetenschappen en was een diep religieus mens. In zijn werk kritiseert hij sterk de machthebbers en allerlei facetten van de staat Israël en treedt daarmee in de voetsporen der profeten. Begrijpelijkerwijs is zware kritiek op zijn visies hem dan ook niet bespaard gebleven. Maar zeker kan niet ontkend worden dat zijn visies en redeneringen indringend, analytisch en overtuigend zijn en niet makkelijk terzijde kunnen worden geschoven. In dit boek (uitgeverij Arena, 1993) presenteert Leibowitz zijn ideeën in discussies met andere vooraanstaande historici, filosofen en journalisten, waardoor ook andere visies uitdrukkelijk aan bod komen. Maar toch sneeuwen die visies wat onder, door het geweld van de redeneertrant van Leibowitz.
Het boek confronteert ons indringend met de vragen naar onze eigen identiteit. Wat is de inhoud van ons Jodendom en welke rol speelt Israël hierin? Voortdurend worden wij in het boek geconfronteerd met de kloof die is ontstaan tussen jood-zijn en jodendom. “ Ik definieer als jood-zijn het feit dat iemand behoort tot het joodse volk (blz. 120)”. “Jodendom was voor het grootste deel van de geschiedenis de aanvaarding van de hemelse heerschappij van de Thora en de religieuze voorschriften: een bepaald religieus programma voor het geestelijke en praktische leven, dat door het joodse volk collectief werd geaccepteerd”. Maar die acceptatie is verdwenen en de meerderheid van de mensen die zich oprecht bewust zijn van hun jood-zijn kent dat Jodendom niet of wendt zich ervan af (blz.26). En dat leidt dan tot vragen: wat is het gemeenschappelijke in ons jood-zijn, wat zijn de gemeenschappelijke waarden die een verzameling mensen tot een volk maken? Bestaat er vandaag de dag nog een joods volk (blz.82)? Ook Leibowitz heeft op deze vragen geen antwoord , maar hij beschouwt de crisis die in de negentiende eeuw is ontstaan (blz. 81) als de ernstigste in de geschiedenis van het joodse volk, ernstiger dan de verwoesting van de Tempel. Want zegt hij: “ het is een wonderlijk feit dat de verwoesting van de Tempel, het verlies van de onafhankelijkheid en de onderwerping aan Rome niets hebben afgedaan aan de hoedanigheid van het joodse volk of aan zijn nationaliteit, niets hebben afgedaan aan zijn zelfbewustzijn of aan de religieuze leefwijze van de joodse mens.
Wij moeten bij dit alles Leibowitz niet misverstaan. Hij verafschuwt de gedachte dat de Thora en de religieuse voorschriften moeten worden nagestreefd omwille van de belangen van het joodse volk (blz. 86). Hij waardeert het bestaan van een kader voor nationaal-politieke onafhankelijkheid, de staat Israël, positief. Hij erkent de noodzaak het Israëlische leger op de been te houden, maar ziet dat soort belangen los van het geloof. Het omhangen van de nationaliteit met een omhulsel van heiligheid, m.a.w. de theocratie, wijst hij vierkant af en hij pleit voor een radicale scheiding van kerk en staat. Gelukkig maar. Maar door dat te doen krijgen wij geen antwoord op de vraag wat tegenwoordig de nationale inhoud van het joodse volk is, behalve dan een vaag, maar diep gevoel dat er een joods volk bestaat waar wij deel van uitmaken. En dat leidt tenslotte tot de retorische vraag: “het huidige joodse volk: wat is dat” ? (blz. 171). En daarop geeft helaas ook Israël geen antwoord omdat hier sprake is van een machts- en bestuursapparaat voor een bevolking die een bonte mengeling is zonder gemeenschappelijke nationale inhoud. De scherpe en grote tegenstellingen die op dit moment in Israël tussen de verschillende bevolkingsgroepen bestaan geven aan hoe juist deze situatie door Leibowitz werd ingeschat.
Maar ook de diaspora ontkomt niet aan die tegenstellingen. Hier leven precies dezelfde vragen. Wat zijn onze gemeenschappelijke waarden en kunnen we een systeem opbouwen waardoor we ons zelf , naar de geest, kunnen beschouwen als joden? Het antwoord op die vraag is een grote uitdaging en is bepalend voor de joodse toekomst. Leibowitz confronteert ons met onszelf en de paradoxen in ons bestaan.