Boekbespreking
In Delft staat een Synagoge, die door de inspanning van een aantal enthousiastelingen, sedert een aantal jaren weer dienst doet als Joods Cultureel Centrum. In het kader van het rijke culturele programma vond op 16 juni 1996 een bijeenkomst plaats met Chaim Potok. Hij hield daar een lezing en werd geïnterviewd over zijn nieuwe boek: De Familie Slepak. Ik hield er een door de auteur gesigneerd exemplaar aan over waarin ik met “rode” oortjes heb gelezen. Maar alvorens het boek te bespreken wil ik iets vertellen over Chaim Potok. Hij heeft een orthodox Joodse opvoeding genoten en bezocht de Yeshiva University en het Jewish Theological Seminary of America. Maar hij werd rabbijn zonder gemeente, filosoof, schilder en schrijver. Hij schreef een tiental romans, die alle in Nederlandse vertaling zijn verschenen, zoals “The Chosen (uitverkoren) The Promise (de belofte), Wanderings (omzwervingen), Davita’s Harp. Een verhalen bundel “Het cijfer zeven” ( uitgeverij BZZToH) verscheen als eerste in het Nederlandse taalgebied. Het is erg geschikt voor onze druk bezette lezers, die te weinig tijd hebben voor een dik boek, maar toch snel een inzicht willen krijgen in het schrijverschap en de motivaties van Chaim Potok. In een autobiografische schets vertelt de schrijver ons over zijn worsteling hoe te leven in twee culturen. “Aan de ene kant de Joodse wereld (de subcultuur), waarin hij van zijn jeugd was ingebed, hij zat er middenin, met een langzaam groeiend besef van haar culturele rijkdom en tekortkomingen. En aan de andere kant de overkoepelende cultuur, waarin wij allen leven, de paraplubeschaving. Westers, seculier humanisme, omdat er fundamenteel geen beroep wordt gedaan op het goddelijke. Geen goden, geen God, geen bemoedigende Waarheden en Absoluutheden; slechts de strompelende, struikelende mens, voorlopige waarheden en een onverschillige kosmos, waarin de mens, ook al is hij nog zo’n nietig stipje in het geheel, leeft en droomt en betekenis in het universum pompt en er naar zoekt om zijn eigen mogelijkheden te ontplooien.” En wij realiseren ons dat deze worsteling, in meer of mindere mate, onze eigen worsteling is. Hoe vind ik mijn weg in de confrontatie tussen deze twee culturen. “Wat gebeurt er wanneer je in jezelf zaken, uit de subcultuur en de parapluiecultuur, die volledig met elkaar in tegenspraak zijn, met elkaar verenigt? Een dergelijke botsing van twee evenwaardige waardensystemen heeft de dimensie van een Griekse tragedie.” In veel van het werk van Potok komt deze tegenstelling tot uitdrukking. En zo confronteert hij ons met ons eigen leven, het leven als een ‘tussenmens’, je tegelijkertijd overal en nergens thuis te voelen, met argwaan bekeken te worden door degenen op de oevers, wanneer je op je vlot voorbij drijft.
Het laatste boek van Potok is de familie Slepak. En eigenlijk onttrekt dit boek zich aan de boven gegeven beschrijving. Of we zouden de botsing tussen de Russische en de Joodse cultuur in hetzelfde kader moeten plaatsen. Dat is naar mijn inzicht verre van gerechtvaardigd. Maar eerst wat feitelijkheden. Het boek verhaalt ons over de ware geschiedenis van de Joods-Russische familie Slepak in de 20ste eeuw. Het eerste deel vertelt ons over Solomon Slepak, de vader, die geboren als arm Joods jongetje in een onbeduidend stetl, zich ontwikkelt tot een toegewijde bolsjewistische moordenaar. En zo is het letterlijk bedoeld, hij wordt tot een overtuigd communist, die zonder scrupules moord en doodslag verdedigd in het belang van de ”goede zaak” en voor zover valt na te gaan tot het einde van zijn leven. Zijn Joodse achtergrond betekende niets voor hem. In die zin hoorde hij bij de grote Joodse revolutionairen, zoals Rosa Luxemburg, Trotsky en Marx, die geloofden dat het “Joodse probleem” vanzelf door het socialisme c.q. het communisme zou worden opgelost. Bij hen was er geen liefde voor het Jodendom of het Joodse ghetto of Joodse belangen. Hoezeer hun visies op recht, rechtvaardigheid en een betere wereld vanuit hun Joodse achtergrond moeten worden begrepen, ondanks henzelf.
Het tweede deel van het boek confronteert ons met de zoon Volodya en de schoondochter Masja. Het is de ironie van het lot dat deze mensen zich ontwikkelen tot overtuigde dissidenten en zich sterk afzetten tegen het Russische politieke systeem, zich volledig bewust van hun Joodse bindingen en tenslotte na jarenlange strijd tegen het meedogenloze communistische systeem, zich in Israël kunnen vestigen.
Het verhaal wordt ons verteld met op de achtergrond de geschiedenis van de Sowjet Unie in de 20ste eeuw. Het was voor mij een goede opfrisser in de Russische geschiedenis. Het schildert de bloeddorstige progroms in de tsaristische tijd voor de october revolutie in 1918 en confronteert ons dan met het repressieve communistische systeem. Bloedige zuiveringen, artsenprocessen, verbanningen, Stalin, Kaganowitz (joods), Beria, Malenkov, Vorosjilov, Croesjtsjov, Brezjnev vormen het decor waarin Volodya en Masja en zovelen andere dissidenten hun heroïsche strijd voeren. Wat een moed hebben deze mensen getoond om onder opgave van iedere toekomstverwachting dit barbaarse regime te trotseren. Het bracht ze in conflict met de niets ontziende vastberadenheid van vader Solomon die tot het einde bleef geloven dat zijn weg, de weg was naar een betere wereld. Tenslotte werd Volodya gedeporteerd naar een onherbergzaam oord 8000km buiten Moskou, een maanlandschap in de woestijnachtige steppen van Mongolië.
Dit epos eindigt met de alijah naar Israël. Gehoor gevend aan de onuitwisbare drang naar vrijheid en het zoeken van de eigen identiteit kozen zij de weg naar het beloofde land. Hun moed en vastberadenheid zijn een voorbeeld voor ons allen, ethische en humanistische waarden en een geciviliseerde samenleving te handhaven, ondanks alles, zowel in de Joodse - als in de paraplucultuur.